[Agnes]

WyludniajÂą siĂŞ ostatnie polskie wsie na wschodnim WoÂłyniu

Kres KresĂłw

JAROSÂŁAW DERLICKI z ÂŻytomierszczyzny

ÂŻytomierz, Nowograd WoÂłyĂąski, SzepietĂłwka i BerdyczĂłw tworzÂą jakby rogi prostokÂąta. W jego sercu, wÂśrĂłd lasĂłw, leÂży kilkanaÂście wiosek: ostatnie wyspy polskoÂści. KaÂżda liczy ledwie parĂŞ chat, w ktĂłrych wiekowi ludzie doÂżywajÂą swych dni. I choĂŚ okoliczne miasteczka zamieszkuje ludnoœÌ w duÂżej mierze polskiego pochodzenia, to wÂłaÂśnie tu, na prowincji, moÂżna po¬czuĂŚ atmosferĂŞ odchodzÂącej kultury kresowej. Na jej przetrwanie wpÂłynĂŞÂła z pewnoÂściÂą izolacja: mimo Âże osady poÂłoÂżone sÂą zaledwie kilka kilometrĂłw od waÂżniejszych drĂłg i miast rejonowych Zytomierszczyzny, nie docierajÂą tu echa „wielkiego Âświata". Ot, raz na dwa-trzy tygodnie do staruszkĂłw przyjadÂą wnuki albo ksiÂądz z MszÂą. Albo z ostatnim namaszczeniem.

Bie³ka: spalona ksi¹¿ka

BieÂłka — osada, powiat nowogradwoÂłyĂąski, gmina kurneĂąska, chat 20, naleÂży do dĂłbr sokoÂłowskich, wÂłasnoœÌ gen. Kniaziewicza (za: „SÂłownik Geograficzny KrĂłlestwa Polskiego"; wyd. Warsza¬wa 1881 r.).

DziÂś, dziwnym zbiegiem okolicznoÂści, BieÂłka nadal liczy 20 chat rozrzuconych na rozlegÂłym obszarze w sposĂłb typowy dla zagrĂłd szlacheckich. Studzien¬ne Âżurawie, w Polsce przeÂżytek, tu sÂą w powszechnym uÂżyciu. Z g³ównÂą drogÂą (ÂżwirowÂą), ciÂągnÂącÂą siĂŞ od szosy dowbyskiej, krzyÂżuje siĂŞ kilka bÂłotnistych szlakĂłw prowadzÂących do poszczegĂłlnych gospodarstw. Przed jednÂą z rozwalajÂących siĂŞ chat w promieniach sÂłoĂąca wygrzewa siĂŞ starowinka, ktĂłra po usÂłyszeniu tradycyjnego „Niech bĂŞdzie pochwalony Jezus Chrystus”, odpowiada ojczystym: -Na wieki wiekĂłw. WejdÂźcie chÂłopcy na mleko.

Po obejœciu widaÌ, ¿e dawno nie mia³o dobrego gospodarza. Pani Zagórska mieszka sama, mê¿a pochowa³a blisko ÌwierÌ wieku temu. Na podwórku nie³ad, którego ju¿ chyba nigdy nie uda siê ogarn¹Ì; porozrzucone narzêdzia, resztki urz¹dzeù. W cha³upce podobnie. Starsza pani z lekkoœci¹ porusza siê miêdzy zniszczonymi meblami, odsuwa czarnego kota czaj¹cego siê do skoku na buszuj¹ce w k¹cie myszy, wyci¹ga du¿y s³oik i nalewa mleko.

- CaÂłe szczĂŞÂście, Âże mi siĂŞ ta jedna krowa ostaÂła, to chociaÂż mleko mam -zaczyna swojÂą opowieœÌ pani ZagĂłrska. - KiedyÂś, jeszcze do wojny, u nas byÂło duÂżo krĂłw i ziemi duÂżo. Tatko mĂłwiÂł, Âże my szlachta, Âże nasi ojcowie przyjechali tu jeszcze za czasĂłw wojny z Chmielnickim. U nas byÂł swĂłj herb, byli papiery, ÂżeÂśmy szlachta. To po tej rewolucji, jak przyszli bolszewiki, tatko wszystko wzi¹³ i spaliÂł. Ja jeszcze pa¬miĂŞtam, jak nam tatko czytaÂł o polskiej szlachcie na Ukrainie, to byÂło, zaraz... „Ogniem i mieczem”. Oj, jak mnie siĂŞ to podobaÂło. Ale tatko i to spaliÂł.

ZwiÂązki WoÂłynia z PolskÂą ginÂą w pomroce dziejĂłw. Pisma staroruskiego kronikarza Nestora sugerujÂą, Âże jego nazwa pochodzi od zamku znajdujÂącego siĂŞ u ujÂścia Huczwy do Bugu. Tu wÂłaÂśnie znajdowaÂły siĂŞ Grody CzerwieĂąskie, ktĂłre „Lachom” odebraÂł w X w. WÂłodzimierz Wielki, wÂładca Rusi Kijowskiej. NastĂŞpnie na kilkanaÂście lat przy³¹czyÂł je z powrotem do Polski BolesÂław Chrobry. Po raz kolejny trafiÂły do Polski przez zwiÂązki dynastyczne z ksiĂŞciem mazowieckim Bolkiem Trojdenowiczem. W XIV w. Kazimierz Wielki zaj¹³ ca³¹ czêœÌ halickÂą z BeÂłzem i CheÂłmem, ale wiĂŞkszoœÌ WoÂłynia przypadÂła ksiĂŞciu litewskiemu Lubartowi Giedyminowiczowi. Od tego czasu datuje siĂŞ rywalizacjĂŞ polsko-litewskÂą, zakoĂączonÂą w³¹czeniem WoÂłynia do Korony w wyniku Unii Lubelskiej w 1569 r. Okres ten byÂł takÂże poczÂątkiem polskiej kolonizacji prawobrzeÂżnej Ukrainy.

AdamĂłwka: tu pomrzemy AdamĂłwka, Adamowska Huta (JĂłzefĂłwka) —powiat nowogradwoÂłyĂąski, gmina Kurne (13 wiorst), 48 domĂłw, 295 mieszkaĂącĂłw. ByÂła tu huta szklana, dawniej wÂłasnoœÌ IliĂąskich, obecnie PÂłaczkowskich, ma 6,690 dziesiĂŞcin ziemi (w tym 2,095 dziesiĂŞcin lasu)” (za: „SÂłownik Geograficzny KrĂłlestwa Polskiego”).

GÂłuchota Lewickiego sprawia, Âże czĂŞsto zaczyna opowiadaĂŚ z siebie. - ByÂło u nas takie powiedzenie: „Kiedy Âświat Âświatem, chÂłop dla Polaka nie bĂŞdzie bratem”. Tak na przestrogĂŞ, Âżeby mÂłodzi nie brali sobie UkraiĂącĂłw na ma³¿onkĂłw. Matka mi powtarzaÂła, Âże, jak dwie ró¿ne gÂłowy le¿¹ na jednej poduszce, to nic z tego nie bĂŞdzie. I oni, te UkraiĂące, to siĂŞ na nas strasznie obraÂżali, Âże my ich nazywali „chÂłopami”.

Jednak polskiej szlachty nie byÂło na WoÂłyniu wcale duÂżo. WiĂŞkszoœÌ polskiego osadnictwa stanĂłwili chÂłopi lub schÂłopiaÂła drobna szlachta. Chronili siĂŞ tu takÂże zbiegowie z majÂątkĂłw w Polsce. Za PolakĂłw uwaÂżaÂło siebie takÂże wielu spolszczonych UkraiĂącĂłw, w imiĂŞ zasady „gente Ruthenus, natione Polonus" (pochodzenie ruskie, narodowoœÌ polska). Asymilacja byÂła obustronna, bo wielu PolakĂłw przejmowaÂło jĂŞzyk ukraiĂąski. Mimo to na Ukrainie ludnoœÌ wyznania katolickiego utoÂżsamiano z polskÂą narodowoÂściÂą, stÂąd stereotyp „katolik= Polak”. Na izolacjĂŞ od ludnoÂści ukraiĂąskiej naÂłoÂżyÂło siĂŞ takÂże, zakorzenione w mentalnoÂści, szlacheckie pochodzenie polskiego chÂłopstwa. To ono dawaÂło i daje do dziÂś poczucie odrĂŞbnoÂści wobec ukraiĂąskich wiosek, ktĂłre po dziÂś dzieĂą utoÂżsamia siĂŞ z „chÂłopskimi": Polacy nazywajÂą UkraiĂącĂłw „chÂłopami", a ci okreÂślajÂą tych pierwszych mianem „LachĂłw”.

[Agnes]

Na stole pojawiajÂą siĂŞ ziemniaki, bliny, ogĂłrki kiszone i ser ze ÂśmietanÂą oraz nieod³¹czna butelka samogonu. W miarĂŞ kolejnych toastĂłw, Lewicki zaczyna robiĂŚ siĂŞ coraz bardziej rozmowny. -Ale takiego Âżycia jak za PiÂłsudskiego to juÂż nie bĂŞdzie - opowiada. - Tu jeszcze do 1935 r. byÂł w Dowbyszu polski rajon, i szkoÂła polska byÂła. Jak powiedziaÂło siĂŞ coÂś po ukraiĂąsku, to 20 kopiejek kary, dyrektor kazaÂł mĂłwiĂŚ tylko po polsku. Potem przyjechali chÂłopi-przesiedleĂący, oni sÂłowa po polsku nie umieli, to zrobili ukraiĂąskÂą szko³ê. A potem Niemiec przyszedÂł i nauka szÂła po niemiecku. To mi Âłatwo siĂŞ uczyÂło, wszystko na piÂątkĂŞ zdawaÂłem. Niemiecki prawie jak polski, litery te same, rozmowa to nie, ale litery tak... „

Za PiÂłsudskiego” nie znaczy, Âże w Polsce: ta czêœÌ WoÂłynia znalazÂła siĂŞ w ZSRR jeszcze w 1939 r. WÂładza sowiecka postano wiÂła utworzyĂŚ tu polski rejon autonomiczny, ktĂłry byÂłby wzorem „Âżycia socjalistycznego” dla komunistĂłw z Polski. Centrum utworzonego w 1925 r. rejonu staÂł siĂŞ Dowbysz, miasteczko zamieszkane przez PolakĂłw. W roku nastĂŞpnym zmieniono jego nazwĂŞ na Marchlewsk [od Juliana Marchlewskiego, komunisty, w sierpniu 1920 r. czÂłonka bolszewickiego „rzÂądu”, ktĂłry miaÂł przej¹Ì wÂładzĂŞ po zajĂŞciu Polski przez ArmiĂŞ CzerwonÂą- red.]. W uroczystym otwarciu pol-rajonu udziaÂł wziĂŞli polscy komuniÂści, na czele z Feliksem DzierÂżyĂąskim, twĂłrcÂą sowieckiej po¬licji politycznej.

Polski Rejon NarodowoÂściowy im. J. Marchlewskiego obejmowaÂł chyba najgĂŞstsze skupisko PolakĂłw na sowieckiej Ukrainie Centralnej, stanowili tu 70 proc. ludnoÂści. Rejon miaÂł byĂŚ teÂż przeciwwagÂą dla ukraiĂąskiego nacjonalizmu, stÂąd nacisk na polonizacjĂŞ ludnoÂści: utworzono polskie szkolnictwo, domy kultury, kino itp. Aby stworzyĂŚ klasĂŞ robotniczÂą, zmodernizowano istniejÂące huty szkÂła w Marchlewsku i Kamiennym Brodzie oraz wybudowano nowe w Bykowce i MarianĂłwce. Do poczÂątku lat 30. nastĂŞpowaÂł szybki rozwĂłj Marchlewszczyzny. Kiedy jednak przyszedÂł czas na kolektywizacjĂŞ, sytuacja ulegÂła pogorszeniu. Polacy najsilniej siĂŞ jej opierali, wÂładze rejonu spowalniaÂły tempo lub teÂż przeprowadzaÂły jÂą fikcyjnie. Komunistyczne kierownictwo zorientowaÂło siĂŞ. Âże nie osiÂągnĂŞÂło celu. Wczorajsi chÂłopi, kultywujÂący kresowÂą tradycjĂŞ narodowÂą, nie mogli tak po prostu staĂŚ siĂŞ Âświa-doma.klasÂą proletariackÂą.

[Agnes]

W 1935 r. rozpoczĂŞÂła siĂŞ likwidacja polskiego rejonu, miejscowe wÂładze oskarÂżono o rzekomy udziaÂł w Polskiej Organizacji Wojskowej – i zlikwidowano.

ZamkniĂŞto wiĂŞkszoœÌ polskich instytucji, szkó³ i rad wiejskich, a Marchlewsk staÂł siĂŞ z powrotem Dowbyszem. RozpoczĂŞto teÂż nagonkĂŞ na PolakĂłw jako „wrogĂłw” wÂładzy ludowej; przymusowÂą kolektywizacjĂŞ po³¹czono z wysiedleniami. LudnoœÌ rejonu, wycieĂączona wielkim gÂłodem w 1933 r. i przeÂśladowaniami, poddaÂła siĂŞ w koĂącu sowietyzacji.

Lewicki: - Do 1939 r. w Korcu, bêdzie z 70 kilometrów st¹d, by³a granica z Polsk¹. Jak siê wojna zaczê³a, Stalin zabra³ szeœÌ polskich rejonów, a¿ po Bug. Jak wojna siê skoùczy³a, Polaki chcieli odzyskaÌ swoje ziemie, to im Stalin powiedzia³, ¿eby wziêli od Niemców. Jak by by³ wtedy rozkaz jechaÌ do Polski, to ja by pojecha³. Teraz my ju¿ stariki. My tu siê rodzili, tu nasza ojczysta ziemia Ukraina i tu pomrzemy.

Ziatyniec: zabrali i rozstrzelali

Ziatyniec: wieÂś, powiat nowogradwoÂłyĂąski, gmina RochaczĂłw. 36 wiorst od miasta powiatowego, 30 domĂłw. 205 mieszkaĂącĂłw” (za: „SÂłownik Geo¬graficzny KrĂłlestwa Polskiego”).

Na drodze z Adamówki do Ziatyùca podje¿d¿a dwóch mê¿czyzn na motocyklu z wózkiem. Okazuje siê, ¿e oni tak¿e zmierzaj¹ do Ziatyùca. Obci¹¿ony motocykl z trudem radzi sobie z wybojami.

-To rocznik 1938, pierwsza seria produkcyjna niemieckiej fabryki – nieznajomy chwali siĂŞ swym pojazdem. – ZawĂŞdrowaÂł tu w czasie wojny. Niemcy zostawili, jak uciekali. Potem Rosjanie, jak opuszczali Niemcy, zabrali ze sobÂą ca³¹ fabrykĂŞ i zaczĂŞli je produkowaĂŚ u nas, ale to juÂż byÂł szmelc. JeÂździÂły parĂŞ lat i siĂŞ rozsypywaÂły, a ten proszĂŞ, dalej jeÂździ. Ja dziÂś ze 150 gram wypiÂłem, ale mi nie szkodzi. Ja Polak, pan Janek siĂŞ nazywam.

Ziatyniec, nazywany dawniej ze wzglĂŞdu na przywiÂązanie mieszkaĂącĂłw do polskiego jĂŞzyka i wiary katolickiej „ziatynieckÂą WarszawÂą”, nie ró¿ni siĂŞ od AdamĂłwki, jest tu moÂże ze trzy domy wiĂŞcej. PodjeÂżdÂżamy do chaÂłupy, z ktĂłrej wybiega stara kobieta: matka Janka, pani KozÂłowska. Do syna zwraca siĂŞ mieszankÂą s³ów polskich i ukraiĂąskich, do nas czystÂą polszczyznÂą: - WejdÂźcie chÂłopcy, wy z drogi, pewnie gÂłodne.

Po chwili na stole pojawiajÂą siĂŞ talerze wspaniaÂłego barszczu, a Janek wyciÂąga z kredensu butelkĂŞ samogonu. Matka patrzy z dezaprobatÂą, zaczyna go ÂłajaĂŚ: - Ach ty pijaku jeden, jakeÂś siĂŞ taki uchowaÂł – a potem do nas: - Wybaczcie, on codziennie jako szafior [kierowca] ludzi wozi autobusem do ÂŻytomierza, to jak w piÂątek zacznie piĂŚ, dopiero w niedzielĂŞ przestaje. Janek, mimo Âże po polsku prawie nie mĂłwi, potrafi wznosiĂŚ toasty. W miarĂŞ opró¿niania butelki padajÂą kolejne „Niech Âżyje Polska” czy „Jeszcze Polska nie zginĂŞÂła, kiedy my Âżyjemy, jeszcze wĂłdka nie skwaÂśniaÂła, kiedy jÂą pijemy”. Po obiedzie proponuje: - ChodÂźcie, pĂłjdziemy na ³¹kĂŞ. Poka¿ê wam, jak prawdziwy Polak-katolik na Ukrainie siano kosi.

Wieczorem, gdy Janek z koleg¹ odsypiaj¹, pani Koz³owska opowiada: - Nas tu strasznie przeœladowali. Lepszych gospodarzy wysy³ali na Charkowszczyznê albo w Kazachstan. Nas nie zabrali, bo ojciec by³ chory, a mój brat w wojsku na Dalekim Wschodzie s³u¿y³. U ojca by³o koni du¿o, wozy, sanie, p³ugi, brony i sieczkarnia z mane¿em. Ca³y Ziatyniec do nas jeŸdzi³ r¿n¹Ì sieczkê. Tato musia³ to wszystko w kolektyw zdaÌ, nic siê nie zosta³o. A brata, jak wróci³, noc¹ zabrali do aresztu. Wszystkie ¿ebra mu po³amali, pobili. A jak zaczê³a siê wojna [w 1941 r.], to rozstrzelali w ¯ytomierzu. Mê¿a siostry do Archangielska zabrali z wyrokiem 15 lat, spuch³ tam z g³odu i umar³.

[Agnes]

Domostwa wysiedlonych lub rozstrzelanych zajmowali ukraiĂąscy przesiedleĂący. Dopiero po Âśmierci Stalina rozpoczĂŞÂły siĂŞ masowe powroty. Polacy wracali do rodzinnych wiosek, czêœÌ UkraiĂącĂłw do swoich. Zarazem nastÂąpiÂł koniec izolacji, ludnoœÌ siĂŞ wymieszaÂła. DziÂś na caÂłej ÂŻytomierszczyÂźnie trudno jest znaleŸÌ czysto polskÂą lub ukraiĂąskÂą osadĂŞ. Podobnie ciĂŞÂżko jest spotkaĂŚ czysto polskÂą rodzinĂŞ. – „Jak byÂłam mÂłoda – ciÂągnie opowieœÌ pani KozÂłowska- to do mnie przychodzili i UkraiĂący, z tych przesiedleĂącĂłw. A mama powiedzieli: „Nie, za UkraiĂąca nie pĂłjdziesz”. Jeden byÂł Ukrainiec, i drugi, i trzeci, a mama nie pozwoliÂła, powiedziaÂła, Âże tylko za Polaka moÂżna. A teraz, juÂż na to nie patrzÂą. IdÂą UkraiĂący za PolakĂłw, a Polacy biorÂą UkraiĂącĂłw. U mnie synowe trzy, wszystkie Polaczki, chociaÂż ja synom nie zabraniaÂłam braĂŚ Ukrainek, a oni siĂŞ nie pytali. Teraz to nie ma znaczenia, wszystko zmieszane, my juÂż takie ukraiĂąskie Polacy. Jezyk znajÂą tytko ci, co jeszcze do polskich szkó³ chodzili, a juÂż moje synowie sÂłowa pu polsku nie powiedzÂą.”

Ten Âświat wiejskiej kultury ulotniÂł siĂŞ i odszedÂł i w zapomnienie; ostatni jej przedstawiciele dopalajÂą siĂŞ, jak wĂŞgielki w wygasajÂącym ognisku. Trudno okreÂśliĂŚ, ilu PolakĂłw mieszka dziÂś na Ukrainie. Dane oficjalne mĂłwiÂą o ponad 144 tyÂś.: ze spisĂłw parafialnych i ÂźrĂłdeÂł nieoficjalnych wynika, Âże moÂże byĂŚ pó³ miliona. NiejasnoÂści wynikajÂą z trudnej do zdefiniowania toÂżsamoÂści narodowej „miejscowych” i nieznajomoÂści polskiego. SwojÂą rolĂŞ peÂłni teÂż stereotyp „Polak = katolik”, gdy nie wszystkich katoli¬kĂłw moÂżna zaliczaĂŚ do narodowoÂści polskiej.

Na Ukrainie, podobnie jak w innych republikach byÂłego ZSRR, po 1991 r. rozpocz¹³ siĂŞ proces odrodzenia narodowego mniejszoÂści polskiej. W obwodzie Âżytomierskim dziaÂła ponad 20 szkó³ z fakultatywnÂą naukÂą polskiego. Wyrastaj Âą stowarzyszenia zrzeszajÂące PolakĂłw, dziaÂłajÂą zespoÂły taneczne, chĂłry. Jak to ujĂŞli przedstawiciele organizacji polskich na Ukrainie, „coraz wiĂŞcej ludzi zaczyna uÂświadamiaĂŚ swoje polskie pochodzenie”.

Odrodzenie to obejmuje jednak mieszkaĂącĂłw wiĂŞkszych miejscowoÂści, w ktĂłrych dziaÂła szkoÂła lub koÂśció³. Tymczasem maleĂąkie chutory WoÂłynia ostatecznie siĂŞ wyludniajÂą, ziemia dziczeje. Za kilka lat wĂŞdrowiec z Polski nie usÂłyszy „Niech bĂŞdzie pochwalony”. WoÂłyĂąskie wioseczki – to takÂże ostatni przyczó³ek polskiej goÂścinnoÂści kresowej na Ukrainie, gdzie zanim gospodarz zapyta, kim i skÂąd jesteÂś, wpierw ciĂŞ nakarmi.

Pajêczyna mgie³ oplata jeszcze œwiat. Na ³¹ce przy g³ównej drodze w Ziatyùcu stara kobieta pasie dwie krowy. Po przywitaniu pyta, dok¹d idziemy. Odpowiadamy, ¿e do pobliskiego Tartaku. - Do Tartaku? A po co? Przecie¿ tam Polaków nie ma, tam same ch³opy ¿yj¹.

Imiona i nazwiska bohaterĂłw tekstu zostaÂły zmienione

JAROSÂŁAW DERLICKI jest pracownikiem Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, stypendystÂą Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. Od 1996 r. prowadzi badania w Europie Wschodniej i na Syberii. ArtykuÂł wydrukowany w „Tygodniku Powszechnym” 12 sierpnia 2007. Zamieszczamy go w naszym piÂśmie za zgodÂą redakcji Tygodnika Powszechnego

JAROSÂŁAW DERLICKI

[Marian]

.
Pomniki, tablice, znicze i muzyczne obrazy poÂświĂŞcone Polakom,
ktĂłrzy Âżyli dla Polski;
zmarli, polegli lub zostali zamordowani za PolskĂŞ .

Autor filmu: WÂładysÂław Pitak
 >>> zobacz film >>>

http://rodowy.pl/video/Polakom.wmv


.