[Sokal]

autor: Cezary MierzyĂąski

Tematem mojej pracy jest polityka narodowoœciowa w³adz II Rzeczpospolitej, prowadzona w latach 1920-1926 wobec mniejszoœci narodowych pochodzenia s³owiaùskiego. Odrodzona, po 123 latach niewoli, Polska by³a pi¹tym paùstwem Europy pod wzglêdem procentowego udzia³u mniejszoœci narodowych i etnicznych w strukturze spo³ecznej kraju1. Bazuj¹c na informacjach uzyskanych w wyniku przeprowadzonego powszechnego spisu ludnoœci z 30 wrzeœnia 1921, struktura narodowoœciowa kszta³towa³a siê nastêpuj¹co: Polacy 65 %, Ukraiùcy 16 %, ¯ydzi 10%, Bia³orusini 5%, Niemcy 4%, pozostali (Rosjanie, Czesi, S³owacy, Litwini i inni) 1%. II Rzeczpospolita liczy³a 27,2 mln mieszkaùców, zamieszka³ych na ziemiach o ³¹cznej powierzchni 388,6 tysi¹ca kilometrów kwadratowych2.

Problem narodowoÂściowy naleÂżaÂł do najtrudniejszych kwestii wewnĂŞtrznych II Rzeczpospolitej. NajwiĂŞksze znaczenia, dla prac rzÂądĂłw II RP, miaÂły sprawy dotyczÂące najliczniejszych sÂłowiaĂąskich mniejszoÂści- RusinĂłw. Ci autochtoni, znaleÂźli siĂŞ pod jurysdykcjÂą Polski wbrew swej woli. Paradoksalnie, kraj bĂŞdÂący przez lata ofiarÂą przemocy i upokorzeĂą, w wyniku postanowieĂą Traktatu Wersalskiego i Pokoju Brzeskiego, staÂł siĂŞ ciemiĂŞÂżycielem. Czesi, SÂłowacy, Rosjanie stanowili niewielkÂą grupĂŞ, zachowywali postawy lojalistyczne, lub neutralne.

[Sokal]

PojĂŞcie mniejszoÂści narodowej jest stosunkowo mÂłode, powstaÂło w XIX wieku, wraz z uksztaÂłtowaniem siĂŞ wspó³czesnej tradycji narodowej i zanikiem tradycyjnych podzia³ów stanowych. NiegdyÂś pod panowaniem jednego monarchy znajdowali siĂŞ poddani posÂługujÂący siĂŞ rozmaitymi jĂŞzykami, zwiÂązani z odrĂŞbnÂą kulturÂą, niejednokrotnie ró¿niÂący siĂŞ etnicznie. OdrĂŞbnoœÌ tolerowana byÂła dopĂłki nie kolidowaÂła z lojalnoÂściÂą wobec wÂładcy. To paĂąstwa uformowaÂły narody. W obrĂŞbie nauk spoÂłecznych istnieje wiele definicji narodu, niektĂłre traktujÂą problem zbyt ogĂłlnikowo, inne pomijajÂą istotne kwestie. Dla celĂłw poniÂższej pracy, przyjmijmy iÂż „narĂłd jest spoÂłecznoÂściÂą o historycznie uksztaÂłtowanym poczuciu wspĂłlnej tradycji oraz wspĂłlnocie podstawowych cech kulturalnych”. ÂŚwiadomoœÌ narodowa jest pojĂŞciem subiektywnym, abstrakcyjnym. Powstaje, trwa, ewoluuje, niekiedy zanika w ludzkiej ÂświadomoÂści

[Sokal]

Podczas analizy zagadnienia musimy oprzeÌ siê na oœwiadczeniach interesuj¹cych nas osób, lub grup spo³ecznych. Niektóre czynniki, np. strach przed przeœladowaniem, utrat¹ dóbr materialnych, manipulacja badaniami, mog¹ doprowadziÌ do ra¿¹cych uchybieù w procesie poznawania struktury narodowoœciowej danego obszaru, lub spo³ecznoœci. Odrêbny, wspólny jêzyk jest jednym z elementów tradycji, nie determinuje istnienia narodu. Polacy zes³ani do Kazachstanu, lub na dalek¹ Syberiê, niejednokrotnie deklaruj¹ przynale¿noœÌ do narodu Polskiego, s¹ zwi¹zani z Polsk¹ tradycj¹, lecz nie w³adaj¹ jêzykiem polskim.

ZwracajÂąc uwagĂŞ na wymienione czynniki, mniejszoÂściÂą narodowÂą bĂŞdziemy nazywaĂŚ spoÂłecznoœÌ (grupĂŞ ludzi) obywateli paĂąstwa, ktĂłrzy ró¿niÂą siĂŞ od pozostaÂłych obywateli dominujÂących w tym paĂąstwie swÂą ÂświadomoÂściÂą narodowÂą.” PojĂŞcie mniejszoÂści jest wzglĂŞdne, wystĂŞpujÂą niewielkie mniejszoÂści dominujÂące w pewnych rejonach paĂąstwa, lub mniejszoÂści stanowiÂące ponad poÂłowĂŞ mieszkaĂącĂłw kraju. Tworzenie siĂŞ ÂświadomoÂści narodowej jest procesem ciÂągÂły, odbywajÂącym siĂŞ z odmiennÂą prĂŞdkoÂściÂą w poszczegĂłlnych zakÂątkach globu. IstniejÂą rĂłwnieÂż Âśrodowiska o niesprecyzowanej ÂświadomoÂści narodowej, albo stojÂące na rozdroÂżu, bĂŞdÂąc pod wpÂływem ró¿nych kultur3. AnalizujÂąc strukturĂŞ narodowoÂściowÂą II Rzeczpospolitej, szczegĂłlnie tzw. KresĂłw Wschodnich, spotykamy siĂŞ z wieloma wymienionymi problemami. Niejednokrotnie proÂści, niewyksztaÂłceni chÂłopi nie potrafili wskazaĂŚ swej przynaleÂżnoÂści do danego narodu, lub w przypadku spisu z 1931 roku, jĂŞzyka, ktĂłrym wÂładali. OkreÂślali siĂŞ jako „tutejsi”, posÂługujÂący siĂŞ „chÂłopskÂą mowÂą”, w odró¿nieniu od PolakĂłw i „jĂŞzyka paĂąskiego”. Inni obawiajÂąc siĂŞ represji podawali nieprawdziwe dane, UkraiĂący zbojkotowali spis z 1921 roku. Nie bez znaczenia jest rĂłwnieÂż postawa polskich urzĂŞdnikĂłw, mijajÂących siĂŞ z prawdÂą podczas wypeÂłniani formularzy, lub nie bĂŞdÂących w stanie zachowaĂŚ naleÂżytych standardĂłw4.

[Sokal]

Idee ksztaÂłtujÂące politykĂŞ narodowoÂściowÂą II Rzeczpospolitej narodziÂły siĂŞ pod koniec XIX wieku, wraz z utworzeniem dwĂłch g³ównych obozĂłw politycznych, Lewicy NiepodlegÂłoÂściowej, oraz Narodowej Demokracji. Stosunek wobec mniejszoÂści byÂł ÂściÂśle powiÂązany z wizjÂą niepodlegÂłego paĂąstwa polskiego, jego ustroju i granic. Narodowcy, skupieni wokó³, zawiÂązanej w 1893 roku, Ligi Narodowej d¹¿yli do utworzenia paĂąstwa narodowego. Przedstawiali ten model paĂąstwa, jako zwyciĂŞskÂą koncepcjĂŞ XX wieku5, uznajÂąc za naturalne wszelkie konflikty o podÂłoÂżu narodowoÂściowym. G³ównym ideologiem endecji byÂł Roman Dmowski, ktĂłry w swej ksi¹¿ce „MyÂśli nowoczesnego Polaka” zawarÂł podstawy polskiej myÂśli narodowej.

Zwolennicy ruchu narodowego dostrzegali pewnÂą odrĂŞbnoœÌ BiaÂłorusinĂłw i UkraiĂącĂłw, lecz wierzyli w moÂżliwoœÌ caÂłkowitej polonizacji RusinĂłw. Zgodnie z mottem „Jestem polakiem, wiĂŞc mam obowiÂązki polskie”- krzewicielami polskiej kultury mieli byĂŚ zwykli obywatele. Dmowski nie uwaÂżaÂł SÂłowian za wrogĂłw, odrzucaÂł metody stosowane w zaborze rosyjskim i pruskim, liczÂąc na proces przebiegajÂący podobnie do asymilacji szlachty litewskiej. Odmienne stanowisko prezentowali polscy socjaliÂści.  Drugi punkt tzw. „Programu Paryskiego” Polskiej Partii Socjalistycznej zawieraÂł informacjĂŞ o „caÂłkowitym rĂłwnouprawnieniu narodowoÂści wchodzÂących w skÂład Rzeczypospolitej na zasadzie dobrowolnej federacji”, ze wzglĂŞdĂłw taktycznych piÂłsudczycy popierali wszelkie przejawy aktywnoÂści narodowej RusinĂłw zamieszkaÂłych CarskÂą RosjĂŞ. W BiaÂłorusinach i UkraiĂącach PiÂłsudski dostrzegaÂł potencjalnych sojusznikĂłw w walce z najwiĂŞkszym (wedÂług tej orientacji politycznej) wrogiem Polski.

[Sokal]

Doktryna federacyjna oparta by³a na przeœwiadczeniu o istnieniu wspólnych interesów narodów œrodkowej Europy, bêd¹cych spadkiem po latach œwietnoœci I Rzeczpospolitej, nie uwzglêdniaj¹c aktualnych d¹¿eù owych narodów. W wypadku podzia³u ziem by³ego zaboru rosyjskiego przez Polskê i Rosjê socjaliœci sk³onni byli przyj¹Ì (choÌ z pewnymi zmianami) model inkorporacyjny popierany przez endecjê. Mo¿na wysnuÌ przypuszczenie, i¿ niektórzy dzia³acze PPS wysuwali has³a niepodleg³ej Ukrainy i Bia³orusi, aby nie dopuœciÌ do nastrojów antypolskich i prorosyjskich na wschodnich kresach Rzeczpospolitej.


PrzywĂłdcy Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast” w okresie tworzenia siĂŞ paĂąstwowoÂści polskiej szukali kompromisu pomiĂŞdzy modelem federacyjnym, a proponowanym przez narodowcĂłw narodowym paĂąstwem unitarnym. Wincenty Witos dostrzegaÂł wprawdzie korzyÂści pÂłynÂące z utworzenia krajĂłw oddzielajÂących PolskĂŞ od Rosji, lecz uwaÂżaÂł, Âże Âżadna piĂŞdÂź polskiej ziemi nie moÂże byĂŚ przy³¹czona do tych paĂąstw. Ziemia okreÂślana przez Witosa jako polska zamieszkaÂła byÂła takÂże przez LitwinĂłw, BiaÂłorusinĂłw, UkraiĂącĂłw, ktĂłrzy niekiedy stanowili tam wiĂŞkszoœÌ mieszkaĂącĂłw. Inny z kolei ideolog ruchu ludowego ks. Antoni Szech propagowaÂł w tym samym czasie ideĂŞ odbudowy Rzeczypospolitej jako federacji Polski, Litwy i Rusi z prawem wszystkich ludĂłw do swobodnego rozwoju narodowego6.

Natomiast poglÂąd lewicy rewolucyjnej, ksztaÂłtujÂący siĂŞ pod bezpoÂśrednim wpÂływem leninowskiej zasady samostanowienia narodĂłw, zostaÂł ostatecznie sformuÂłowany podczas II Zjazdu KPRP. Komunistyczna Partia Robotnicza Polski zdecydowanie potĂŞpiÂła wszelkie przejawy ucisku o podÂłoÂżu narodowoÂściowym, stosowane przez „obszarniczo-kapitalistycznÂą” PolskĂŞ. W geÂście solidarnoÂści z biaÂłoruskimi i ukraiĂąskimi rewolucjonistami, dziaÂłacze KPRP, pragnĂŞli przy³¹czenia ziem zamieszkanych przez RusinĂłw do... Ukrainy i BiaÂłorusi Sowieckiej. W celu realizacji tego „szczytnego” celu, wzywano proletariuszy wszystkich narodowoÂści do „obalenia panowania obszarnikĂłw i kapitalistĂłw w Polsce”. W uchwale III Zjazdu KPP z marca 1925 roku uznano prawo do samo okreÂślania wszystkich podbitych narodĂłw, aÂż do oderwania ich od panowania paĂąstwa polskiego”. ZarĂłwno program PPS, jak i SN zostaÂł bezpardonowo odrzucony. NaleÂży zauwaÂżyĂŚ iÂż w samej Komunistycznej Partii Polski, stosunek do kwestii narodowej, byÂł tematem draÂżliwym, wywoÂłujÂącym wiele kontrowersji7.

[Sokal]

Politycy dysponowali odpowiednim zapleczem ideologicznym, lecz caÂłkowite wdroÂżenie programu ktĂłregokolwiek z ruchĂłw byÂło niemoÂżliwe. Przed nastaniem rzÂądĂłw Sanacji, Polska byÂła paĂąstwem pozbawionym stabilnoÂści wÂładzy politycznej. W latach 1921-1926, wÂładzĂŞ sprawowaÂło 10 rzÂądĂłw, ze Âśrednim okresem urzĂŞdowania 8 miesiĂŞcy. Ustawa zasadnicza z dnia 17 marca 1921 przyznawaÂła supremacjĂŞ wÂładzy ustawodawczej, utrudniajÂąc funkcjonowanie podlegÂłej politycznie i konstytucyjnie parlamentowi, radzie ministrĂłw8. Zgodnie z zasadÂą sformuÂłowanÂą przez amerykaĂąskiego ekonomistĂŞ Gordona Tullocka, politycy dbali o utrzymanie swych stanowisk i powtĂłrny wybĂłr, nie o dobro paĂąstwa9. ÂŻadna partia nie byÂła w stanie uzyskaĂŚ wiĂŞkszoÂści, wszelkie dziaÂłania ministrĂłw ograniczaÂły siĂŞ do wewnÂątrzkoalicyjnych konsensusĂłw.


Sprawy narodowoœciowe podlega³y czterem resortom: Ministerstwa Spraw Wewnêtrznych, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Spraw Wojskowych, oraz Ministerstwa Wyznaù Religijnych i Oœwiecania Publicznego. Niektóre kwestie wchodzi³y w zakres kompetencji Ministerstwa Sprawiedliwoœci i Ministerstwa Skarbu i Reform Rolnych. O wyborze najwa¿niejszych urzêdników, zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym, nie decydowa³y kompetencje kandydata, lecz polityczna gra pomiêdzy cz³onkami partii i parlamentem. Nawet w wypadku opracowania znakomitej ustawy, niewydolny system administracyjny nie gwarantowa³ jej realizacji. Brak przygotowania merytorycznego, korupcja, pozbawienie skrupu³ów moralnych, chêÌ realizacji w³asnych interesów, bezprawie, opiesza³oœÌ w kwestii realizacji zarz¹dzeù w³adz centralnych... to tylko niektóre problemy z którymi boryka³ siê korpus s³u¿by cywilnej na wschodzie by³ego zaboru rosyjskiego. Przyczyn tego niepokoj¹cego zjawiska, nale¿y szukaÌ w niew³aœciwym procesie rekrutacyjnym, brakiem spójnej polityki rz¹du i z³ej sytuacji spo³ecznoekonomicznej. Utworzony w paŸdzierniku 1921 roku Komitet Polityczny Rady Ministrów, mia³ za zadanie koordynowaÌ pracê poszczególnych ministerstw w zakresie polityki krajowej i miêdzynarodowej.

W skÂład Komitetu wchodzili: bĂŞdÂący jego przewodniczÂącym premier, minister spraw zagranicznych, spraw wewnĂŞtrznych, minister skarbu, a takÂże delegowany przez rzÂąd, spoÂśrĂłd pozostaÂłych ministrĂłw, czÂłonek staÂły. W zaleÂżnoÂści od przedmiotu obrad, w pracach Komitetu brali udziaÂł szefowie innych resortĂłw. Niestety wszelkie animozje parlamentarne rzutowaÂły na pracĂŞ Komitetu, organ nigdy nie nabraÂł charakteru i znaczenia ciaÂła fachowego. Chaos, brak wewnĂŞtrznej spĂłjnoÂści, wraz z roszczeniami terytorialnymi, zarĂłwno ze strony innych paĂąstw, jak i czĂŞÂści mniejszoÂści, zagraÂżaÂł integralnoÂści paĂąstwa. Trudna sytuacja wymagaÂła podjĂŞcia szybkich, zdecydowanych dziaÂłaĂą. KoÂła wojskowe wystÂąpiÂły z inicjatywÂą utworzenia osobnej instytucji, szczebla podsekretariatu stanu, odpowiedzialnej za caÂłoksztaÂłt polityki narodowoÂściowej, poczÂąwszy od formuÂłowania kierunku dziaÂłaĂą, aÂż do peÂłnej realizacji programu. JednakÂże, pomimo poparcia lewicy parlamentarnej, projekt nie odniĂłsÂł sukcesu, przeciw podobnym planom wystÂąpiÂł m.in. WÂładysÂław Grabski.

[Sokal]

Kompromisowym rozwiÂązaniem zostaÂła utworzona w marcu 1925 roku Sekcja Komitetu Politycznego Rady MinistrĂłw do spraw wojewĂłdztw wschodnich i mniejszoÂści narodowych. W skÂład Sekcji weszli: minister spraw wewnĂŞtrznych, lub jego delegat, ministrowie spraw wojskowych, wyznaĂą religijnych i oÂświecania publicznego, reform rolnych, oraz delegat ministra spraw zagranicznych. PrzewodniczÂącym zostaÂł Ăłwczesny wicepremier i minister bez teki StanisÂław Thugutt, ktĂłrego miejsce zaj¹³ premier WÂładysÂław Grabski. ByÂł to organ o charakterze doradczym. Jego zadaniem byÂło przygotowanie propozycji uregulowania wszelakich kwestii dotyczÂących mniejszoÂści narodowych pochodzenia sÂłowiaĂąskiego. Innym organem speÂłniajÂącym podobnÂą rolĂŞ, byÂła powoÂłana wiosnÂą 1924 roku przez Grabskiego, komisja rzeczoznawcĂłw. Agenda pracowaÂła nad projektami ustaw o „uÂżywalnoÂści jĂŞzyka i organizacji szkolnictwa wyÂższego na ziemiach wschodnich”, uchwalonymi przez Sejm 31 lipca 1924 roku. PodsumowujÂąc, w latach 1921-1926, nie wypracowano spĂłjnej polityki wobec mniejszoÂści narodowych, oraz nie ustanowiono urzĂŞdu koordynujÂącego dziaÂłania organĂłw paĂąstwowych. Programy kolejnych rzÂądĂłw powstawaÂły pod wpÂływem rozmaitych czynnikĂłw zewnĂŞtrznych, sÂłuÂżyÂły przetrwaniu gabinetu, nie dobru paĂąstwa i jego obywateli. Niejednokrotnie wzglĂŞdy pozamerytoryczne, np. spory pomiĂŞdzy rywalizujÂącymi koÂłami parlamentarnymi, decydowaÂły o kierunku dziaÂłaĂą Rady MinistrĂłw. ZÂły stan administracji, czĂŞsto uniemoÂżliwiaÂł wykonywanie zarzÂądzeĂą wÂładz centralnych.

W sferze polityki wobec mniejszoÂści narodowych, w latach 1921-1926, moÂżemy wyró¿niĂŚ kilka okresĂłw. PoczÂątkowo, sprawy narodowoÂściowe rozpatrywane byÂły g³ównie w kontekÂście stosunkĂłw miĂŞdzynarodowych i formowania siĂŞ granic Rzeczpospolitej. W celu zagwarantowania uznania przynaleÂżnoÂści Galicji Wschodniej do Polski przez zachodnie mocarstwa, wÂładze d¹¿yÂły do zintegrowania poÂłudniowo-wschodnich kresĂłw z resztÂą paĂąstwa. Dnia 1 wrzeÂśnia 1921 roku zlikwidowano tamtejszy urzÂąd Namiestnika, doprowadzajÂąc do powstania jednolitego podziaÂłu administracyjnego na terenie II Rzeczpospolitej. Powszechny spis ludnoÂści z wrzeÂśnia 1921, oraz wybory do parlamentu z listopada 1922 roku, pomimo bojkotu ze strony rzeszy UkraiĂącĂłw, odbyÂły siĂŞ rĂłwnieÂż w Galicji Wschodniej. Wbrew sprzeciwom Narodowej Demokracji, z inicjatywy Gabriela Narutowicza 26 wrzeÂśnia 1922 roku, Sejm uchwaliÂł ustawĂŞ o „zasadach powszechnego samorzÂądu wojewĂłdzkiego, a w szczegĂłlnoÂści wojewĂłdztwa lwowskiego, tarnopolskiego i stanisÂławowskiego”.



Nowe przepisy poprawiÂły wizerunek Polski na arenie miĂŞdzynarodowej, a takÂże miaÂły na celu osÂłabiĂŚ tendencje separatystyczne czĂŞÂści UkraiĂącĂłw. Niestety, pogarszajÂąca siĂŞ, za sprawÂą terrorystycznej dziaÂłalnoÂści UkraiĂąskiej Organizacji Wojskowej, sytuacja na terenie Galicji Wschodniej, zmusiÂła wÂładze do zastosowania rozwiÂązaĂą o charakterze siÂłowym. 26 wrzeÂśnia 1922 roku sejm uchwaliÂł nadzwyczajnÂą rezolucjĂŞ, polecajÂącÂą rzÂądowi udzielenie bezzwÂłocznej pomocy mieszkaĂącom „dotkniĂŞtym terrorem”. W dniu 23 listopada, wÂładze lokalne zwrĂłciÂły siĂŞ do Ministerstwa Spraw Wojskowych o zwiĂŞkszenie liczebnoÂści garnizonĂłw stacjonujÂących w Galicji Wschodniej. W celu skoordynowania dziaÂłaĂą stabilizacyjnych, rzÂąd postanowiÂł powoÂłaĂŚ specjalnego peÂłnomocnika RzÂądu dla objĂŞcia cywilnej i wojskowej wÂładzy na kresach poÂłudniowo-wschodnich. Odmiennie ksztaÂłtowaÂła siĂŞ sytuacja mniejszoÂści BiaÂłoruskiej, ktĂłra miaÂła zostaĂŚ poddana stopniowej asymilacji. Powszechnie uwaÂżano, iÂż ludnoœÌ wyznania rzymskokatolickiego stanie siĂŞ naturalnym celem ekspansji kultury polskiej, niemal caÂłe dziaÂłania wobec BiaÂłorusinĂłw zostaÂły skoncentrowane w powiatach przygranicznych. Planowano zlikwidowaĂŚ skupiska RusinĂłw oddzielajÂące WileĂąszczyznĂŞ od reszty Polski i uniemoÂżliwiĂŚ infiltracjĂŞ obcych (g³ównie komunistycznych) wpÂływĂłw w g³¹b spoÂłeczeĂąstwa. JĂŞzyk biaÂłoruski miaÂł zyskaĂŚ prawa jĂŞzyka urzĂŞdowego, aczkolwiek nie rezygnowano z propagowania jĂŞzyka polskiego, poprzez projekt tworzenia szkó³ dwujĂŞzycznych. Zatrudnianie nielicznej inteligencji BiaÂłoruskiej, miaÂło uzaleÂżniĂŚ, potencjalnych dziaÂłaczy niepodlegÂłoÂściowych d¹¿¹cych do secesji, od skarbu paĂąstwa. JednakÂże w obliczu likwidacji Litwy ÂŚrodkowej, przedstawione projekty straciÂły na znaczeniu, a sprawa biaÂłoruska staÂła siĂŞ kroplÂą w morzu trudnoÂści trapiÂących II RzeczpospolitÂą10

[Sokal]

Rz¹d genera³a W³adys³awa Sikorskiego, utworzony w konsekwencji wydarzeù grudnia 1922, podj¹³ próbê wytworzenia spójnej polityki wobec mniejszoœci narodowych. Prze³omowa Uchwa³a Rady Ambasadorów, z dnia 15 marca 1923 roku, wzmacnia³a miêdzynarodow¹ pozycjê Polski, ostatecznie okreœlaj¹c przebieg wschodniej granicy II Rzeczpospolitej11, oraz wywo³uj¹c falê protestów wœród nastawionych separatystycznie Ukraiùców. Gabinet Sikorskiego, licz¹c na z³agodzenie stosunków z Narodow¹ Demokracj¹, nie podj¹³ bezpoœrednich negocjacji, jednak¿e zdecydowa³ siê na wspó³pracê z ugrupowaniami ugodowymi, otaczaj¹c je materialn¹ opiek¹ i odizolowuj¹c od radyka³ów. Za najistotniejsze problemy kresów wschodnich, w pracach rz¹du Sikorskiego, uwa¿ano nieuregulowan¹ kwestiê maj¹tków duchowieùstwa prawos³awnego, a tak¿e fatalny stan administracji paùstwowej. Zlecono równie¿ przygotowanie niezbêdnego referatu dotycz¹cego mniejszoœci pochodzenia s³owiaùskiego i rozpoczêto akcjê osadnictwa wojskowego na ziemiach wschodnich.


W wyniku podpisanego 17 maja 1923 roku paktu lanckoroĂąskiego12, oraz odrzucenia przez parlament projektu budÂżetu, premier WÂładysÂław Sikorski podaÂł siĂŞ do dymisji. Prezydent StanisÂław Wojciechowski, dnia 28 maja 1923 roku, powierzyÂł misjĂŞ utworzenia nowego rzÂądu Wincentemu Witosowi. Nowy prawicowo-centrowy gabinet, nie kontynuowaÂł posuniĂŞĂŚ podjĂŞtych przez swych poprzednikĂłw, przyjmujÂąc stanowisko zgodne z doktrynÂą ruchu narodowego. Pakt lanckoroĂąski zawieraÂł postulaty ograniczenia prawnego, ekonomicznego i kulturalnego stanu posiadania mniejszoÂści narodowych, umocnienie pozycji koÂścioÂła katolickiego, wprowadzenia podziaÂłu liczby miejsc w szkolnictwie, opartego na procentowym udziale grupy etnicznej w spoÂłeczeĂąstwie, oraz wzmoÂżonej polonizacji kresĂłw wschodnich. Wszelkie dziaÂłania antypaĂąstwowe miaÂły spotkaĂŚ siĂŞ ze zdecydowanÂą reakcjÂą wÂładz centralnych. Mimo licznych postulatĂłw dotyczÂących mniejszoÂści narodowych rzÂąd skupiaÂł siĂŞ na walce z inflacjÂą, tolerowaÂł represyjne metody administracji w Galicji Wschodniej. Eskalacja przemocy nastÂąpiÂła po, wydanej 14 czerwca 1923 roku, uchwale o „wprowadzeniu sÂądĂłw doraÂźnych na obszarze byÂłego zaboru rosyjskiego”. Ustawa nie obowiÂązywaÂła w powiatach etnicznie polskich. PrzyjĂŞty przez Komitet Polityczny, 14 lipca 1923 roku, projekt ustawy o jĂŞzyku paĂąstwowym, zapewniajÂącej caÂłkowitÂą dominacjĂŞ jĂŞzykowi polskiemu, nie zostaÂł uchwalony. Natomiast, ustanowiono zakaz posÂługiwania siĂŞ, przez instytucje paĂąstwowe, terminem „ukraiĂąski”. Po uchwale Rady AmbasadorĂłw do Polski powrĂłciÂł metropolita Andrzej Szeptycki, za sukces Rady MinistrĂłw moÂżna uznaĂŚ ogÂłoszony przez niego list pasterski, a takÂże podpisanÂą deklaracjĂŞ o lojalnoÂści.


Najd³u¿ej urzêduj¹cym gabinetem II Rzeczpospolitej (poza Sanacj¹) by³, powo³any 19 grudnia 1923 roku, rz¹d W³adys³awa Grabskiego. Geniusz premiera, nieustaj¹ce zmiany kadrowe, kompromisy, oraz... ³apówki, pozwoli³y funkcjonowaÌ Radzie Ministrów przez niemal dwa lata. G³ównym zadaniem stawianym przed rz¹dem by³a reforma skarbu paùstwa, wszelkie dzia³ania podporz¹dkowane by³y temu nadrzêdnemu celowi. Kroki podjête wobec mniejszoœci, spowodowane by³y g³ównie napiêt¹ sytuacj¹ miêdzynarodow¹,

[Sokal]

We wrzeÂśniu 1924 roku mijaÂł ostateczny termin realizacji ustawy o „zasadach powszechnego samorzÂądu wojewĂłdzkiego, a w szczegĂłlnoÂści wojewĂłdztwa lwowskiego, tarnopolskiego i stanisÂławowskiego”, uchwalonej 22 wrzeÂśnia 1922 roku, co wiÂązaÂło siĂŞ z moÂżliwoÂściÂą interwencji zachodnich mocarstw. RĂłwnieÂż ZwiÂązek Radziecki byÂł zainteresowany sprawÂą RusinĂłw, pragnÂąc zmiany granic Polski i przyjĂŞcia BiaÂłorusinĂłw i UkraiĂącĂłw w poczet swych komunistycznych republik. RzÂąd Grabskiego postanowiÂł zintegrowaĂŚ Kresy Wschodnie z resztÂą Rzeczpospolitej, na drodze czĂŞÂściowych ustĂŞpstw wobec mniejszoÂści, odrzucajÂąc koncepcje asymilacji narodowej, oraz ideĂŞ g³êbokich przemian spoÂłecznych, zaspokajajÂących potrzeby RusinĂłw, lecz dokonywanych kosztem polskich wÂłaÂścicieli ziemskich. Drastycznie pogarszajÂąca siĂŞ sytuacja gospodarcza regionu, a takÂże podÂłe, nikczemne posuniĂŞcia wÂładz lokalnych wobec mniejszoÂści, wywoÂłaÂły wzrost nastrojĂłw antypaĂąstwowych

LudnoœÌ bojkotowa³a system podatkowy, przez ziemie by³ego zaboru rosyjskiego przetoczy³a siê fala strajków. Dochodzi³o równie¿ do bezpoœrednich starÌ z policj¹, oraz nielicznym wojskiem. W po³owie lat dwudziestych, komuniœci z Komunistycznej Partii Zachodniej Bia³orusi i Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, niezwykle aktywnie podsycali nastroje rewolucyjne, d¹¿¹c do secesji i przy³¹czenia czêœci kresów do Zwi¹zku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Nacjonaliœci z Ukraiùskiej Organizacji Wojskowej, przez sw¹ dzia³alnoœÌ terrorystyczn¹, próbowali proklamowaÌ niezale¿ne paùstwo.

[Sokal]

Realna groŸba utraty znacznej czêœci ziem II Rzeczpospolitej, wymaga³a zdecydowanych dzia³aù. Ogromnym nak³adem (oko³o 200 milionów z³otych) utworzono Korpus Ochrony Pogranicza, pierwsze oddzia³y wesz³y do s³u¿by w listopadzie 1924 roku. Krêgi wojskowe proponowa³y wprowadzenie stanu wyj¹tkowego na kresach wschodnich, oficjalny wniosek, 5 sierpnia 1924 roku z³o¿y³ nastêpca Kazimierza Sosnkowskiego, minister W³adys³aw Sikorski. Rz¹d po dog³êbnych rozwa¿aniach zdecydowa³ siê na u¿ycie mniej radykalnych œrodków. Ministrowie obawiali siê zaostrzenia sytuacji i komplikacji dyplomatycznych, lub zbrojnej interwencji Zwi¹zku Radzieckiego.

We wrzeœniu 1924 wprowadzono jednoosobowe kierownictwo akcji przeciwpartyzanckiej. Genera³ Jan Romer zarz¹dza³ czynnoœciami operacyjnymi w województwach wo³yùskim, tarnopolskim i stanis³awowskim, natomiast genera³ Edward Rydz-Œmig³y obj¹³ kierownictwo w województwach bia³ostockim, nowogrodzkim, poleskim, oraz okrêgu administracyjnym wileùskim. Dowódcy otrzymali pe³ne pe³nomocnictwo w zakresie bezpieczeùstwa i spokoju publicznego, podlega³y im wszystkie jednostki wojskowe i administracja lokalna, oraz wojewódzka. Równie¿ na stanowiska wojewodów nowogrodzkiego i wo³yùskiego powo³ano genera³ów. Szerokie uprawnienia otrzymali tak¿e dowódcy Okrêgów Korpusy w Lublinie i we Lwowie. Jednak¿e, nawet najpotê¿niejsze si³y zbrojne nie by³y w stanie zlikwidowaÌ przyczyn problemu- niezbêdne by³y reformy.


Ustawa z wrzeÂśnia 1922 zostaÂła uznana za „szczyt liberalizmu”, wiĂŞc rzÂąd odrzuciÂł wszelkie projekty autonomii. Podobnie propozycja polonizacji sformuÂłowana przez Grabskiego nie znalazÂła uznania Komitetu Politycznego. Generalnym zaÂłaÂżeniem obranej polityki narodowoÂściowej zostaÂło wzmocnienie tendencji ugodowych mniejszoÂści wobec paĂąstwa polskiego, oraz zwiĂŞkszenie gospodarczej roli PolakĂłw na kresach, poprzez wzmoÂżonÂą akcjĂŞ osadnictwa wzdÂłuÂż rzeki Zbrucz, linii kolejowej JarosÂław-LwĂłw, oraz zag³êbia naftowego. Komitet Polityczny Rady MinistrĂłw d¹¿yÂł do propagowania jĂŞzyka polskiego, lecz z zachowaniem rĂłwnouprawnienia jĂŞzyka ukraiĂąskiego w szkolnictwie. Uchwalone przez Sejm, 31 lipca 1924 roku, ustawy byÂły kompromisem wypracowanym przez KomisjĂŞ Czterech